De Tweede Kamerverkiezingen in november komen snel naderbij. Sociaal-economische thema’s krijgen alle aandacht. Staat de circulaire economie nog op het politieke netvlies? Verslag van een rondje politiek. Met opvallende standpunten uit onverwachte hoek.

De eerste indruk na het scannen van de verschillende verkiezingsprogramma’s: bij de gevestigde partijen is de circulaire economie in goede handen. Niet alleen bij VVD, CDA, D66, ChristenUnie, de combinatie GroenLinks-PvdA en Partij voor de Dieren, maar ook bij het nog jonge Volt. Bij PVV, SP, JA21, DENK! en BIJ1 is het thema daarentegen volstrekt afwezig.

 “Het klopt dat we geen expliciete aandacht besteden aan de circulaire economie”, zegt persvoorlichter Iman Pieter Duin van JA21. “Wel komt in het programma duidelijk onze wens naar voren om naar een schone energievoorziening zonder of met zo min mogelijk CO2-uitstoot toe te werken. Wat ons betreft kernenergie. Dus we nemen langzaam afstand van de energiebronnen voor een lineaire economie, zoals kolen.”

Prioriteit
Ook onder de uitgangspunten van Nieuw Sociaal Contract, de nieuwe partij van beoogd stemmenkanon Pieter Omtzigt, is op de website geen plek ingeruimd voor circulaire ambities. Of dat in het verkiezingsprogramma wel het geval is, is nog niet bekend. Bij het afronden van dit artikel is het programma nog niet gepubliceerd. Omtzigts eerste prioriteit hebben bestuurlijke vernieuwing (om het vertrouwen van burgers in de overheid terug te krijgen) en bestaanszekerheid – net als bij veel andere politieke partijen.

Toch weerhoudt het er een groot aantal partijen niet van in hun programma een stevige paragraaf over de circulaire economie op te nemen. D66 wil de huidige beleidsdoelen van een volledig circulaire Nederlandse economie in 2050 in een nationale en Europese ‘circulaire-economiewet’ vastleggen. Voor verschillende productgroepen, ook staal, moet ons land duidelijke circulaire doelen stellen in normeringen, maar ook in aanbestedingseisen. Grote overheidsorganisaties als ProRail en Rijkswaterstaat moeten in 2030 voor 50 procent circulair inkopen, in 2040 volledig circulair. De partij van lijsttrekker Rob Jetten wil effectief hergebruik van materialen stimuleren in de bouw, verantwoordelijk voor 40 procent van het afval in Nederland. Voor elk gebouw moet er een materialenpaspoort komen, zodat gebouwen gaan fungeren als ‘materialenbank’ van herbruikbare onderdelen.

Schepping
Onder de term ‘Nieuw rentmeesterschap’ wil de ChristenUnie produceren en consumeren ‘circulair inrichten’. Net als D66 ondersteunt de partij het huidige beleid van een halvering van het gebruik van primaire grondstoffen in 2030 en een volledig circulaire economie is 2050. Aanvullend wil de christelijke partij de repareerbaarheid van spullen verplicht stellen. “Dan zullen fabrikanten met betere materialen en een beter ontwerp komen”, voorziet kamerlid Pieter Grinwis (op plek 2 op de kandidatenlijst). Het gebruik van grondstoffen en de productie van goederen ‘afstellen’ op hergebruik en reparatie is minder belastend voor natuur en klimaat, en zo blijft – naar de geest van de partij – de schepping behouden. Heffingen op primaire grondstoffen moeten worden uitgebreid, stelt Grinwis. “Het moet goedkoper worden grondstoffen te hergebruiken dan te winnen.”

GroenLinks-PvdA wil dat Nederlandse bedrijven en producten die in Nederland worden verkocht, in 2050 volledig circulair zijn. In het grondstoffenbeleid komt het afzien van producten voorop te staan, gevolgd door betere materialenefficiëntie, hergebruik en een recht op reparatie. De partij wil zich inzetten voor ambitieuze Europese wetgeving om producten een langere levensduur te geven met ecodesign. Ook moeten er Europese verplichtingen komen voor fabrikanten om een oplopend percentage gerecyclede grondstoffen in nieuwe producten toe te passen. De blik op Europa is met voormalig Eurocommissaris Frans Timmermans als lijsttrekker niet echt verrassend.

Lithium
Wel opvallend zijn de grondstoffenambities van de VVD. Zo wil de partij onder aanvoering van Dilan Yeşilgöz een actief beleid voeren, om raffinage van aardmetalen als lithium naar Nederland te halen. ‘Wij hebben een perfecte ligging aan zee en logistiek netwerk voor het efficiënt raffineren van dit soort metalen. Daar moeten we gebruik van maken.’ De liberalen willen circulariteit een slinger geven door het stimuleren van biobased bouwen en circulair slopen. Ook moet circulariteit een grotere plek in aanbestedingen krijgen. 

Volt waarschuwt in haar programma nadrukkelijk voor de prognose dat er al in 2025 een wereldwijd tekort aan lithium is voor de productie van batterijen voor elektrische auto’s. In een ‘innovatiehub’ wil de partij het winnen van lithium en andere grondstoffen en mineralen uit het afval van ontzilt water (pekelwater) onderzoeken. ‘Zo maken we ontzilten circulair.’ Een woordvoerder van de partij vindt het te vroeg de exotische technologie toe te lichten, want het programma moet nog de instemming van het partijcongres krijgen. Verder wil de op Europa georiënteerde partij dat de EU minder afhankelijk wordt van andere continenten en grootmachten in de toelevering van cruciale grondstoffen en veel meer inzet op het verminderen, hergebruiken én recyclen van producten en materialen. 

Leveringszekerheid
Het CDA stelt in zijn verkiezingsprogramma dat een circulaire economie ‘simpelweg nodig’ is om als land concurrerend te blijven en de leveringszekerheid van grondstoffen veilig te stellen. De partij wil door met het Nationaal Programma Circulaire Economie, licht Kamerlid Harmen Krul (plek 5 op de kandidatenlijst) toe, “maar er moeten beslist verplichtende instrumenten bijkomen.” Een ervan, geeft Krul aan, is een wettelijk verplicht percentage gerecyclede materialen in nieuwe producten. “Hoe hoog precies vraagt nog om verdere uitwerking.” Voor het beprijzen van primaire materialen moet er een Europese grondstoffenheffing komen. “Europees inderdaad”, zegt Krul, “want dat zorgt voor de meeste impact wereldwijd en voor een gelijk speelveld in Europa. Hierdoor zal het bedrijfsleven sneller verduurzamen.” 

Het CDA wil ook de lineaire wetgeving aanpakken. Vanuit de metaalrecyclingsector klinkt al langer de kritiek door dat wat er aan het eind van de keten uitkomt – en wat de sector zelf een secundaire grondstof noemt – nog onder de afvalstoffenwetgeving valt. Voor producenten is het daarom lastig om teruggewonnen materialen weer in te zetten. Metaalrecyclers winnen bijvoorbeeld kilo’s aan koper terug met een zuiverheidspercentage van 98 procent. Toch is deze stroom koper gek genoeg moeilijker terug te brengen in nieuwe producten dan primair koper doordat de wetgever het koperschroot nog als afval classificeert. “Als een herwonnen grondstof van goede kwaliteit is, kan het niet zo zijn dat regelgeving hergebruik in de weg staat. De huidige wetgeving gaat inderdaad nog te veel uit van een lineaire economie. Wat ons betreft komt daar verandering in”, zegt Krul. 

BBB
Een jonge partij die flink in de lift zit, komt met verrassende standpunten op circulair vlak. De BBB schrijft in zijn 128 pagina’s tellende programma dat het overheidsbeleid producenten moet stimuleren om circulair te ontwerpen en zich te richten op grondstoffenefficiëntie. Concreet wil de partij van Caroline van der Plas een innovatieprogramma voor het recyclen van batterijen en accu’s. Ook wil BBB noodzakelijke edelmetalen en grondstoffen meer gaan importeren uit Afrika, Amerika en Australië, in plaats van uit China. Volgens de partij is het cruciaal toeleveringsketens van grondstoffen uit andere gebieden te gebruiken. De partij wil de betrekkingen met die continenten versterken. Ook moet er snel onderzoek komen naar de mogelijkheden, risico’s en draagvlak voor het mijnen van belangrijke grondstoffen in Europa en Nederland. ‘De coronacrisis en de Russische inval in Oekraïne hebben laten zien hoe kwetsbaar we zijn door onze afhankelijkheid van bepaalde grondstoffen, productieprocessen en ketens. Het is essentieel om samen te werken met andere democratische landen en onze productie terug naar Europa te brengen.’ Verder wil BBB de regel- en vergunningendruk voor bedrijven verminderen. Ook moet het mogelijk blijven voor particulieren en ondernemers om aankopen contant af te rekenen.

Herwinnen
Het verkiezingsprogramma van de Partij voor de Dieren heeft met ‘Een wereld te herwinnen’ een zeer aansprekende titel. De door een recente machtsstrijd geplaagde partij streeft al per 2030 naar een volledig circulaire economie. Een ‘Grondstoffenwet’ met bindende verplichtingen om het grondstoffengebruik terug te dringen, is daar een van de middelen toe, naast een ‘grondstoffenplafond’ in de Rijksbegroting. Verder wil de partij van Esther Ouwehand strengere eisen opleggen aan het ontwerp van nieuwe producten, die gemaakt moeten worden van zo min mogelijk materialen. De materialen die worden gebruikt, moeten eenvoudig zijn te hergebruiken.

Opvallend: de partij wil het gebruik van gerecycled staal een belastingvoordeel geven ten opzichte van primair staal. Enigszins haaks hierop staat het boven elke discussie verheven plan om per direct de vergunning van Tata Steel in te trekken, omdat de milieubelasting van het bedrijf voor de omgeving te groot is. Terwijl het bedrijf juist onlangs bekend maakte zich meer op de productie van circulair staal toe te willen leggen met een uitbreiding van de schrootsmelterij. De route naar duurzaam staal op waterstof is te onzeker en kostbaar. Het smelten van schroot is veel minder CO2-intensief dan het bestaande productieproces met ijzererts. Met een kleinere waterstofinstallatie verwacht Tata de huidige hoge kwaliteit primair staal te realiseren, met bijmenging van schroot. Alleen voor afnemers in de auto-industrie en de drankensector is deze kwaliteit nodig, niet voor de bouw. Milieuorganisatie Greenpeace, een van de grootste critici van het bedrijf, reageerde positief op de plannen vanwege de circulariteit. “Onze klanten vertellen ons dat ze meer gerecycled staal willen,” zei directeur Hans van den Berg in augustus tegen NRC, “zeker nu primaire grondstoffen schaarser worden.”

Interessant is ook hoe de andere partijen naar Tata kijken. Ook D66 wil het bedrijf sluiten, als het per 2030 nog op basis van steenkool produceert. Toch hinkt de partij op twee gedachten, want lijsttrekker Jetten voegde recent in de Telegraaf toe dat hij Tata niet kwijt wil. Staal is immers van groot strategisch belang voor de Europese economie.

“Het nieuwe kabinet moet de productie van circulair staal stimuleren”, zegt CDA-kamerlid Krul, “Ook staal wordt een schaarsere grondstof. Dat bedrijven als Tata Steel zich meer richten op secundair staal, laat zien dat we de goede weg zijn ingeslagen. Als extra stimulering vanuit de overheid nodig blijkt om verdere stappen te zeggen, moet de Tweede Kamer beslist bereid zijn om te bespreken welke aanvullende maatregelen er genomen kunnen worden.”

Ook de ChristenUnie, laat Grinwis weten, wil dat het nieuwe kabinet zich inzet voor het stimuleren van circulair staal. “Wel blijven we bij Tata Steel kijken naar de lokale milieu-impact, ook bij de optie van een circulair-staalfabriek. Die moet op orde zijn.”

MRF Circulaire oktober 2023
Door Pieter van den Brand